Half februari verscheen Bram in een uitgebreide bijlage in De Morgen onder de uitdagende titel ‘De maatschappij maakt ons helemaal niet ziek.’ Bram is hoofddocent psychologie aan de KU Leuven en doet onderzoek naar de emoties angst en opluchting. Waarom beslist iemand om zijn loopbaan uit te tekenen in functie van angst, vroeg ik me af. En ook: voelt hij zelf soms angst? ‘Leuke vragen’, antwoordde Bram. Dus installeerden we ons op een woensdagavond achter onze laptop voor een gesprek. Hij in zijn tuin, ik op onze zolder en met een video call tool die gelukkig maar af en toe haperde. Angst is een boeiend thema om je in te verdiepen maar de meesten blijven er toch liever vandaan denk ik. Waarom koos je voor angst als job, Bram? ‘Ik had geen welomlijnd plan om te werken rond angst. Het is zo gelopen vanuit mijn interesse voor Pavlov en zijn hond’, glimlacht Bram. ‘Pavlov ontdekte dat honden kwijlen als ze eten krijgen en verbond er het geluid van een bel aan. Na verloop van tijd kwijlden de honden bij het horen van de bel omdat ze de associatie met het voedsel maakten. Zo’n basale, eenvoudige manier van leren vind ik interessant. Wanneer leggen mensen een verband? In ons labo gebruiken we angst als methode om dit te onderzoeken. In de plaats van eten geven we na het belletje een lichte elektroshock op de pols. Je kan in het autonome zenuwstelsel meten wanneer iemand zich schrap zet als die het belletje hoort en de shock verwacht.’ ‘Dat ik in het domein angst werk, mag dan eerder toevallig zijn maar van hieruit is wel mijn interesse in angst en angststoornissen gegroeid. En natuurlijk ook: hoe kan je iemand van zijn angst afhelpen?’ Volgens mij is dat de vraag van één miljoen? Is er één manier om iemand te helpen? ‘Je zou het eigenlijk aan mijn vrouw moeten vragen. Zij is een klinisch psychologe en staat met haar voeten in de praktijk, lacht Bram. ‘De voorbije jaren had ik het voorrecht om zowel aan de universiteit van California in Los Angeles als aan de Harvard Medical School in Boston mee te kunnen werken aan onderzoeken over angst. Tijdens de terreurdreiging kreeg ik van een aantal media de vraag om duiding, maar vanuit een labomgeving valt hierover weinig te zeggen. Zo’n vragen dagen me dan wel uit om er dieper in te duiken.’ ‘Ons onderzoek nu gaat over opluchting, een weinig bestudeerde emotie. Opluchting is een reactie op iets dat niet komt of ophoudt. Stel dat je het bericht krijgt dat je een gezwel hebt. Zolang je niet weet of het goed- of kwaadaardig is, voel je angst. Van zodra je weet dat het goedaardig is, voel je opluchting. Patiënten met irreële of overdreven angstgevoelens kan je leren dat er geen gegronde redenen zijn voor hun angst. Het zijn hun eigen gedachten die hen angst aanjagen. In therapie leren ze dat waar ze zo bang voor zijn, niet gebeurt. De opluchting die volgt, is dan de motor van het therapeutisch proces.’ Welke rol speelt medicatie bij angststoornissen? ‘Ah, dat is interessant! We onderzoeken namelijk ook wat er gebeurt in de hersenen bij angst. Waar, wanneer en wat wordt er geactiveerd? Welke neurotransmitters spelen een rol? Kalmerings- en slaapmiddelen – de zogenaamde benzodiazepines – helpen om angst te onderdrukken maar zijn geen structurele oplossing. Omdat we meer en meer te weten komen over de hersenprocessen die betrokken zijn bij psychotherapie, kan er een nieuwe generatie van medicatie ontworpen worden om die hersenprocessen te versterken en zo de effecten van de psychotherapie te bevorderen.’ Je spreekt over de hersenen, maar is er ook een impact op het lichaam? ‘Een trauma wordt inderdaad vaak opgeslagen in het lichaam’, vertelt Bram. ‘Iemand met een psycho-traumatische stressstoornis ondergaat zijn verhaal in flitsen, zonder een logische volgorde. Het is één van de redenen waarom het iemand zo kan overweldigen want het overvalt je letterlijk, ook fysiek. Daarom wordt er onder begeleiding vaak getracht om er terug een samenhangend verhaal van te maken. Beelden zijn hierbij heel belangrijk.’
De hersenen zijn een voorspellingsmachine. In je hoofd ben je altijd aan het voorspellen wat er gaat gebeuren en daarbij spelen je zintuigen, je omstandigheden, je aangeboren inborst, … een rol.
Beelden zijn belangrijk? Het lijkt me niet evident en zelfs wat tegennatuurlijk om de beelden van hetgeen je meemaakte terug op te roepen. Alsof je het nog eens beleeft. Bieden technieken zoals EMDR ook een uitkomst? ‘Er zijn goede bewijzen dat EMDR of Eye Movement Desensitization and Reprocessing zinvol is. Ook bij EMDR haal je de herinnering op maar ondertussen ben je bezig met iets anders. Hierdoor word je niet zo overspoeld.’ ‘Wat ook vaak goede resultaten geeft, is het herschrijven van trauma’s en de bijbehorende beelden. Concreet ga je het einde van de gebeurtenis invullen zoals jij het wil en voor je wil zien. Je beslist bijvoorbeeld dat je je belager een stomp geeft en wegloopt. Het geeft je het gevoel van controle en macht die je in de realiteit verloor en waardoor je zo bang werd.’ ‘De hersenen zijn een voorspellingsmachine. In je hoofd ben je altijd aan het voorspellen wat er gaat gebeuren en daarbij spelen je zintuigen, je omstandigheden, je aangeboren inborst, … een rol. Het zijn je verwachtingen die je leven kleuren, de verhalen die je jezelf vertelt. Veel zaken doe je trouwens onbewust. Ineens het roer omgooien en veranderen is dan ook moeilijk, zo niet onmogelijk. Maar kleine stapjes nemen en zo een verandering in gang steken, kan wel.’ Denk je dat de meeste mensen zich bewust zijn van hun angsten? Of lopen we er met een grote bocht omheen? ‘Dat is een moeilijke vraag om te beantwoorden. Het valt op dat veel meer vrouwen dan mannen over hun angsten praten. Betekent het dat mannen minder bang zijn? Komen ze er minder voor uit? Of is het voor een man moeilijker om zijn emoties te benoemen dan voor een vrouw? En wat is ‘bang zijn’ eigenlijk?’ ‘Als iemand verstijft of in paniek wegloopt dan is er duidelijk sprake van angst. Maar wat met waakzaamheid, bezorgdheid of verlegenheid? Als iemand zegt dat hij graag alleen is, is hij dan echt graag alleen of voelt hij eigenlijk een angst om onder de mensen te komen? In het laatste geval vertelt hij zichzelf wellicht een verhaal om zijn gedrag een plaats te geven, zonder te moeten toegeven dat het om angst gaat.’ ‘Angst is iets dat we niet willen voelen, dus duwen we het zo vaak mogelijk weg. In tegenstelling tot verlangen, wat ons aantrekt. Angst en verlangen zijn trouwens de basisdrijfveren van de mens. Als je het gedrag van mensen wil sturen, dan moet je inspelen op één van beide of beide.’
Angst is een belangrijke emotie en motivator in het sociale verkeer, zelfs in onze veilige maatschappij.
Zijn we dan allemaal een beetje bang? En soms misschien banger dan echt nodig is? ‘Angst is een goede emotie. Wij waren ooit een prooi voor roofdieren. Angst was cruciaal om te overleven. Het paringsgedrag mocht al eens mislukken, maar als er een tijger op je afkwam dan was het je angstreflex die je kon redden’, lacht Bram. ‘Ondertussen staan we al even aan de top van de voedselketen en leven we in het westen al lang in een veilige omgeving. Maar toch blijft angst nuttig. Als de auto voor jou onverwacht begint te slippen, dan neemt de spanning op je spieren toe, stijgt je adrenalinegehalte en ben je ineens klaarwakker en alert. Angst beschermt ons tegen fysieke gevaren.’ ‘Het feit dat een mens een sociaal dier is, speelt ook een rol. Waarom is het coronavirus zo vervelend voor ons? Net omdat we zo sociaal zijn, elke dag heel wat mensen tegenkomen en we elkaar vertrouwen. Dat vertrouwen is er onder andere omdat er regels zijn die goed gedrag belonen en slecht gedrag afstraffen. In onderzoek zie je daar het verschil met psychopaten. Zij kennen geen angst en kunnen zich niet of amper sociaal aanpassen.’ ‘Angst is dus een belangrijke emotie en motivator in het sociale verkeer, zelfs in onze veilige maatschappij. Mochten we niet zo bang geweest zijn voor het coronavirus, dan zou het veel moeilijker geweest zijn om een lockdown af te dwingen. De uitdaging zal zijn om ons aan de regels te blijven houden als we ons terug wat comfortabeler voelen.’ Je zei dat je het gedrag van mensen kan sturen door in te spelen op angst en verlangen. Dat ruikt naar manipulatie? ‘Goh, ik denk dat de achterliggende intentie belangrijk is. In het geval van de coronacrisis is het best wel oké dat ieders gedrag zo snel en zo drastisch aangepast kan worden. Om dezelfde reden worden er vreselijke foto’s op sigarettenpakjes gezet. Maar angst zaaien is natuurlijk ook een politiek middel om iemand te beïnvloeden, en zo zijn er nog wel voorbeelden.’ ‘Veel mensen kicken trouwens op gevaar, op iets dat sensationeel is. We zoeken de angst dus ook wel een beetje op. Het maakt het leven net dat tikkeltje spannender. Daarom kijken we al eens graag naar een horror- of rampenfilm. Wel beschouwd is het eigenlijk best grappig: waarom kiezen we er vrijwillig voor om te griezelen?’ ‘Een mogelijke verklaring is de hypothese dat we als mens heel speels en exploratief zijn. Hierin zijn we echt speciaal. Bij dieren zijn het de puppy’s die spelenderwijs leren, net zoals onze kinderen. Maar als volwassenen blijven wij zo. We zoeken emoties op in een gecontroleerde en veilige omgeving omdat we ze graag willen beleven en verkennen.’ Die veilige omgeving is er niet altijd. Hangt angst samen met controle? ‘Zeker en vast. Angst heeft veel te maken met onzekerheid en oncontroleerbaarheid. Angst gaat trouwens ook altijd om de toekomst, zelfs al liep je je blessure op in je verleden.’ ‘Zelf ben ik lang bang geweest voor honden. Onze buren hadden een grote dalmatiër die mij als kind altijd omver liep. Natuurlijk krabbelde ik wel altijd weer recht maar tegenover zo’n groot beest had ik weinig verhaal. Ik had het niet onder controle. Maar die angst bleef hangen toen ik al lang veel groter was dan de hond in kwestie’, lacht Bram. Is onze controledrang te groot? Zouden we minder angstig zijn als we erin slagen om de controle wat meer los te laten? ‘Is onze controledrang te groot? Nee, dat vind ik niet. Mochten we niets om controle geven, dan zouden we moeten aanvaarden dat het coronavirus nog meer dodelijke slachtoffers maakt. Het virus is één van de gevaren van de natuur en het palmde ons leven in. Maar net omdat we zoveel weten, kunnen we er ook iets aan doen en de controle terugvorderen. Tweehonderd jaar geleden zou het ons weggemaaid hebben. We krijgen het natuurlijk alleen maar onder controle als we allemaal samen aan dezelfde kar trekken. Daar komt het sociale aspect weer naar boven.’ ‘Ik denk dat we het op dat vlak nog niet zo slecht doen. In Egypte is er geen vertrouwen in de overheid. Probeer dan maar eens om regels op te leggen voor iedereen. Bij ons is er alleszins een groot vertrouwen in de wetenschap en weten we dat er naarstig wordt gewerkt aan een vaccin.’ ‘In het persoonlijke leven is het natuurlijk een ander verhaal. Iemand die zijn handen dwangmatig 200 keer per dag moet wassen, heeft een probleem. Maar globaal gezien denk ik dat het goed is om te proberen wat grip op je leven te krijgen. Uit wereldwijde studies blijkt dat we in het westen het meest tevreden zijn. Wij maken ons minder zorgen dan bijvoorbeeld Aziaten.’
Het verschil tussen maatschappelijke angst en individuele angst… ‘Inderdaad. Dat is de optimismekloof. Over het algemeen genomen zijn wij heel optimistisch en schatten we onze kansen hoog in. Zelfs rokers hebben vaak het gevoel dat hen niets ernstig zal overkomen. Paradoxaal genoeg denken we anders over de maatschappij. Veel mensen vinden dat die in een vrije val zit. Kijk bijvoorbeeld naar het Paasweekend. Het mooie weer lokte nogal wat volk naar buiten. Dan komt meteen bij veel mensen het gevoel naar boven van ‘allé, waar gaat het met de samenleving heen!’. ‘Nochtans gaan we er wereldwijd echt op vooruit. De cijfers over armoede, kindersterfte, geletterdheid, de scholingsgraad van meisjes, de homorechten, het aantal zelfmoorden, enzovoort spreken voor zich. Er zijn grote veranderingen maar die gaan traag. Elke generatie heeft het gevoel dat ze op een kantelpunt staat. Dat is niet zo. Het zijn telkens kleine stapjes in de goede richting.’ Zo’n cijfers zien we niet frequent in de media verschijnen. We krijgen veel vaker slecht nieuws voorgeschoteld. ‘Het zou goed zijn mochten de media wat meer zo’n nieuws brengen. Dan hebben we ook sneller het gevoel dat alles wat we doen niet voor niets is. Uit onderzoek blijkt dat we naar de wereld kijken zoals we het in het middelbaar leerden. Dat is onze template. En zelfs die informatie was toen al vaak achterhaald. Het gevolg is dat we in het westen systematisch een vrij pessimistisch beeld hebben. In landen zoals Kenia is dat anders. Zij zijn optimistischer omdat ze daar aan den lijve ondervinden dat er vooruitgang is.’ ‘We vergeten ook snel. Vroeger werkten we op een zaterdag. Nu hebben we meer tijd om met onze kinderen te spelen en ons leven zelf in te vullen. Maar wie staat hier nog bij stil?’
We vergeten dat de toekomst onzeker is.
We leven in een wereld waarin stress hoogtij viert. Zijn we banger dan pakweg 50 jaar geleden? ‘De periode na de tweede wereldoorlog staat bekend als de ‘age of anxiety’. Er leefde veel angst, ook voor de totale vernietiging van de mens. En sinds de jaren 80 spreken we over het tijdperk van de depressie. Het verkoopcijfer van Prozac schoot toen omhoog.’ ‘De termen angst, onbehaaglijkheid, stress, depressie, … zijn aan elkaar gelinkt en wat je ervaart hangt af van de levensfase waarin je zit en hoe je tegen het leven aankijkt. Het is dus moeilijk om hierover objectieve uitspraken te doen. Maar Plato kloeg ook al over lanterfanterende jongeren en zelfs op een aantal kleitabletten vonden ze dezelfde boodschap terug. Dus of we nu zo uniek zijn?’ ‘We vergeten dat de toekomst onzeker is. De atoombom is niet op West-Europa gevallen maar de angst was indertijd wel tastbaar. Bij het coronavirus zie je eigenlijk hetzelfde. De angst gaat initieel over vragen zoals ‘gaan we het aankunnen’ en ‘hoeveel mensen gaan er sterven’? Maar als binnen enkele maanden alles onder controle is dan gaan we gewoon verder met het leven. Dit is een uitstekende generale repetitie want er waren echt nog wel ergere scenario’s denkbaar. We gaan hier veel uit leren en we gaan er ook snel aan wennen. Niemand stelt zich nog vragen over het feit dat hij op de luchthaven door een metaaldetector moet lopen.’
Ik weet dat angst een emotie is die voorbij gaat en dat vind ik geruststellend.
Ik ken jou als een kalme, goedlachse en genuanceerde persoon. Ben jij soms bang Bram? ‘Ik ben er gevoelig voor, glimlacht hij. ‘Als kind kende ik ademnood door een verkeerd behandelde astma. Dat drukte een stempel op mij die ik niet zomaar kan uitwissen. Op mijn twintigste werd ik overvallen door een angstaanval. Het is enkel omdat ik wist wat er aan het gebeuren was, dat het voor mij min of meer behapbaar bleef.’ ‘Tijdens de eerste weken van de coronacrisis dook de angst opnieuw op. Ik vroeg me niet alleen af of ik kwetsbaarder was dan anderen, maar ik kon me de ademnood van de patiënten ook heel levendig voorstellen. Dus ik heb mijn gedrag aangepast. Vijf dagen ben ik binnengebleven en de eerste keer buitenshuis voelde bedreigend. In het begin bleef ik ook ver uit de buurt van het nieuws. De adviezen waren thuisblijven en handen wassen. Meer kon ik niet doen, dus wilde ik mezelf niet banger maken met nieuws waaraan ik niets kon veranderen.’ ‘Ik weet dat angst een emotie is die voorbij gaat en dat vind ik geruststellend. Als je kan meegaan met je angst en als je zeker weet dat je angst buiten proportie is, dan kan je er onderzoekend mee omgaan. De voorbije weken heb ik het nieuws over corona dan ook verslonden, want nu zitten er vaak echt interessante artikels tussen’, lacht hij.
Copyright foto: Bram's dochter
コメント